'8 phút rưỡi': Thứ điện ảnh không thể quên về thứ điện ảnh lãng quên

Đã trôi qua hơn nửa thế kỷ, bạn vẫn có thể tìm xem bộ phim 8½ (Tám phút rưỡi) trên Google… Muốn hiểu lịch sử điện ảnh thế giới, không thể bỏ qua 8½. Phim 8½ từng nhận 5 đề cử tại Oscar năm 1964 và đoạt 2 giải cho Phim nói tiếng nước ngoài xuất sắc nhất cũng như Trang phục xuất sắc nhất. 8½ cũng là phim nước ngoài đầu tiên giành Giải thưởng Lớn tại LHP Quốc tế Moskva – rất kịch tính… Đó là một trong nhiều điều để 8½ luôn trở thành một tác phẩm không thể quên mà mỗi thế hệ yêu phim trước lại nhắc nhớ cho thế hệ sau tìm tới…

Cảnh trong 8½

Tác phẩm không thể quên về thứ điện ảnh lãng quên.

Đạo diễn Federico Fellini

Không một ai trong lịch sử ngành điện ảnh châu Âu đạt thành công với tư cách là một auteur (đạo diễn Tác giả) hơn Federico Fellini. Ngay cả tên gọi của bộ phim khi khởi quay cũng ít trừu tượng hơn phiên bản phim khi phát hành và khắc họa cụ thể vị trí của kiệt tác này trong phim mục của tác giả: Fellini N. 8½.

Nhân vật chính trong 8½ là đạo diễn nổi tiếng Guido Anselmi vật vã trong những dằn vặt sáng tạo và trong cơn khủng hoảng khi rơi vào chủ nghĩa duy tâm khách quan. Xung quanh Guido có rất nhiều phụ nữ, nhưng kỳ lạ anh ta chỉ yêu chính anh ta. Thậm chí những món quà mà Guido đã tặng chị em cũng chỉ tồn tại trong trí tưởng tượng của anh ta. Nhân vật do diễn viên Marcello Mastroianni thể hiện. Vào thời điểm đó, Mastroianni không phải là diễn viên Italy duy nhất biết truyền cho những bộ phim bản xứ cái nhìn toàn nhân loại để người nước ngoài xem có thể hiểu được, nhưng chính Mastroianni lại là người đầu tiên trở thành lá bùa hộ mệnh, người chuyển tải ý tưởng của Fellini - một đạo diễn vừa biết nhấn mạnh những nét riêng của Italy đồng thời lại được người xem ở các nước khác nhau trên thế giới, từ Mỹ tới Liên Xô thừa nhận.

Nhân vật Guido Anselmi chính là hiện thân của Fellini với ước vọng về điện ảnh

8½ - bộ phim bị xem như phim tác giả của Fellini nhưng thực ra lại từ một câu chuyện có thật. Fellini luôn luôn làm phim với những kịch bản chưa hoàn chỉnh. Một lần, thậm chí trong ngày quay đầu, Fellini quên kế hoạch quay ngày hôm đó gồm những cảnh gì, bèn quay về hỏi nhà sản xuất Angelo Rizzoli và nói: “Tôi làm điện ảnh về một đạo diễn quên mất bộ phim đang quay kể về điều gì”. Guido không hoàn toàn “quên”. Đơn giản là Guido ở vào một lứa tuổi và một hoàn cảnh khi một lần nữa, ở một giai đoạn khác, anh ta sống lại với những hồi ức tuổi ấu thơ của mình và sử dụng hồi ức đó như sự tự mổ xẻ bản thân trong công việc.

Sự táo bạo này - làm phim bằng dòng ý thức cá nhân mà 6 năm trước Ingmar Bergman đã sử dụng trong bộ phim Wild Strawberries đã chứng tỏ việc thực nghiệm gắn giữa cốt chuyện và thụ cảm của người xem thì chỉ những đạo diễn bậc thầy, già dặn tay nghề mới thực hiện nổi. Và muộn hơn, bây giờ phim 8½ đã góp thêm một tấm gương đối với tất cả những đạo diễn muốn một cốt truyện cụ thể, rõ ràng, phải tuân thủ những ý tưởng, những hình tượng chủ quan và cả bộ phim chủ quan trở thành điểm hội lưu của thứ điện ảnh “thương mại” Mỹ với thứ “điện ảnh tác giả” châu Âu.

Đạo diễn Fellini trên phim trường 8½

Khác với nhân vật của Marcello Mastroianni trong La Dolce Vita luôn muốn tìm lời giải ở những người xung quanh, Guido no chán phóng cái nhìn vào thế giới nội tâm và nhớ lại thời ấu thơ, nhân vật này là biểu hiện của tính ích kỷ đàn ông. Việc tự đào bới vào bản thân của nhân vật này không chỉ gắn với sự khủng hoảng về phương diện nghề nghiệp của anh ta (gặp những dằn vặt trong sáng tác, Guido luôn hỏi: “Liệu nghệ thuật có thể đặt hàng được không?”). Tuy nhiên, Fellini rõ ràng luôn luôn bị hành hạ bởi nỗi hoài nghi làm cách nào có thể tương xứng với thành công đặc biệt như với bộ phim La Dolce Vita của ông trước đây.

Guido (xin hãy coi là Fellini) bị rối bời giữa những người đàn bà. Những người phụ nữ của Fellini, với tất cả những ưu thế nổi trội theo kiểu Italy vẫn luôn luôn là công cụ thỏa mãn nhu cầu của người đàn ông, trong mọi trường hợp, kể cả với thước đo của ngày hôm nay. Đó là những người mẹ (và những người vợ, với tháng năm lại biến thành những người mẹ), những cô điếm hay những bóng ma phát phì mà nhân vật của họ (và cả đạo diễn nữa) vì ý muốn khẳng định cái riêng của bản thân đều trước sau rớt khỏi tượng đài, để mau chóng tự thất vọng và bước tiếp đi tìm nàng thơ mới.

Fellini nhắc nhớ về thứ điện ảnh bị quên lãng trước làn sóng Hollywood đang rình rập. Hành trình sáng tạo đầy khủng hoảng, bế tắc của Guido bắt đầu từ mộng mị, những hình ảnh liên tưởng, tưởng tượng – thể hiện cách làm phim phản cấu trúc Hollywood, thể hiện một nỗ lực vượt thoát khỏi chủ nghĩa hiện thực.

Kịch tính ở LHPQT Moskva

Poster phim 8½

8½ không đơn giản có được Giải thưởng Lớn tại LHP Quốc tế Moskva năm 1963. Thời điểm đó, ban giám khảo phải chịu sức ép nặng nề của hệ thống tư tưởng chủ đạo, dưới sự chỉ đạo chặt chẽ của Nikita Khrushchyov, Bí thư thứ nhất Đảng Cộng sản Liên Xô. Khrushchyov yêu cầu phải trao Giải thưởng Lớn cho bộ phim Xô Viết Chào, Baluiev của đạo diễn Viktor Comissarjevsky. Nếu không tuân lệnh, Khrushchyov sẽ giải tán Liên hoan phim. Sau buổi chiếu hẹp của 8½, nhà phê bình Rostislav Iurenev đứng lên và lớn giọng tuyên bố: “Tôi đã làm tất cả để bộ phim này không được tham dự liên hoan!”. Báo chí Xô Viết xưa kia đều khen ngợi hết lời những bộ phim khác của Fellini và coi ông như một người bạn của Liên Xô, nay xúm vào phê bình 8½, nào là: “hình thức chủ nghĩa”, nào là “tuyên truyền cho bản sắc cá nhân, xa rời những nguyên tắc của điện ảnh Tân hiện thực”…

Fellini

May sao, những đồng nghiệp có uy tín của đạo diễn Fellini - tức những đạo diễn điện ảnh Xô Viết có tên tuổi đã lên tiếng bảo vệ 8½, nhìn thấy ở phim này “lời thú nhận trung thực về tính phức tạp trong sáng tạo nghệ thuật”. Đạo diễn nổi tiếng Liên Xô Sergei Gerasimov đã ủng hộ 8½. Chuyện kể lại, khi Fellini cùng bà vợ - nữ diễn viên Giulietta Masina tới Moskva, Sergei Gerasimov đã mời hai vợ chồng về nhà mình khoản đãi món bánh hấp nhân thịt đặc sản của vùng Uran. Quá xúc động, cuối bữa ăn Fellini đã nói: “Thưa ngài Gerasimov, thật lấy làm đáng tiếc tôi chưa xem một bộ phim nào của ngài, nhưng về món bánh hấp nhân thịt này thì ngài là bậc thầy!”.

Dẫu sao, với việc Giải thưởng lớn đã được trao cho 8½, Fellini phải mang ơn vị Chủ tịch Ban Giám khảo - đạo diễn Xô Viết Grigori Chukhrai, người đã được trao giải thưởng Lenin vì phim Bài ca người lính, đã kiên quyết không tuân thủ sự chỉ đạo của bộ phận cấp cao dù bị gọi lên chất vấn. Ông đã gạt mọi âm mưu ngoài lề cố tình ngăn cản 8½ đoạt giải.

Canh trong 8½

Từ xuất phát điểm này, 8½ bắt đầu cuộc du ngoạn qua màn ảnh khắp thế giới, có 5 đề cử Oscar và đoạt 2 giải. Nhưng, ảnh hưởng của “tấn hài kịch” này ( khi mới bắt đầu bấm máy, Fellini thậm chí đã viết ra giấy và dán ở ghế ngồi chỉ huy: Hãy đừng quên, đây là một tấn hài kịch!” với sự phát triển tiếp nối của điện ảnh không thể đo được bằng các huân chương, các giải thưởng.

Bởi, không có 8½, sẽ không có những bộ phim không giống thế và được quay ở những thời kỳ khác nhau, tại các nước khác nhau như các bộ phim Day for Night của Francoise Truffaut, All That Jazz của Bob Fosse, Living in Oblivion của Tom Dicillo, phim nhạc kịch Nine của Rob Marshall, hay cả Woody Allen sau đó…. Bởi lẽ không thể không nhớ đến 8½ và không thể quay một thứ điện ảnh nói về bản chất của công việc sáng tạo, về sự cô độc của người làm công việc sáng tạo và sự cô độc của kiếp người nói chung…